Wetenschapsfilosofe Isabelle Stengers

Na je master in scheikunde ben je filosofie gaan studeren. Is er een link tussen beide disciplines?

‘Ik ben opgegroeid tussen de geschiedenisboeken. Mijn ouders waren historici. Hoezeer ik ook geïnteresseerd was in geschiedenis, ik wilde me losmaken van wat mijn lotsbestemming leek. Ik koos ervoor om het onbekende te verkennen en scheikunde te studeren. Een wetenschappelijke opleiding waarbij je brein vooral leert rekenen en redeneren. Later ben ik filosofie gaan studeren. Om mijn geest verder te verbreden en vooral het deel van mijn brein dat vertelt en verbeeldt verder te ontwikkelen.’

Je hebt een boek Dialoog met de natuur geschreven. Waarover gaat dat boek precies?

‘Het is een boek dat ik samen met de Nobelprijswinnaar Ilya Prigogine geschreven heb. We wilden vooral aantonen dat de wetten van de fysica die pretenderen dat alles zich eeuwig herhaalt, niet overeenstemmen met wat er zich werkelijk in de natuur afspeelt. Als je naar de natuur kijkt, dan zie je dat de tijd alles voortdurend verandert. Ja, de aarde draait elke dag opnieuw rond de zon. Maar ze doet dat binnen een context van een universum dat voortdurend in verandering is. Die invalshoek wilden we met ons boek binnen de wetenschap ingang laten vinden.’

Wat zie jij als filosofe als je naar de natuur kijkt?

‘Onze relatie met de natuur is doorheen de jaren veranderd. Vandaag stellen we vooral vast hoe kwetsbaar de natuur is. We beseffen steeds meer dat de mens de natuur kan vernietigen. En dat dit proces niet noodzakelijk omkeerbaar is. In de natuur is alles met elkaar verbonden. Neem nu bomen. Zonder paddenstoelen overleven ze niet. Als we die onderlinge connecties verbreken, vernietigen we de natuur. Ziedaar de oorzaak voor de klimaatopwarming. Een fundamenteel probleem.’

Welk thema, naast de klimaatopwarming, houdt jou vandaag bezig?

‘We hadden het daarnet over gezonde interconnecties die de natuur nodig heeft. Hetzelfde geldt voor de mens. Verbreek je de onderlinge banden tussen mensen, dan verzwak je ze. Ik maak me zorgen over de schadelijke gevolgen van sociale media. Hun polariserende effect is verontrustend. Maar wat wil je, als je je communicatie beperkt tussen ‘like’ of ‘don’t like’. Dan ben je allesbehalve bezig met naar elkaar te luisteren en samen na te denken. En dat is precies wat we nodig hebben om tot oplossingen te komen. Interconnectie creëert intelligentie. Daarvan ben ik overtuigd.’

‘Een mooi voorbeeld daarvan zijn de collectieve tuinen. Plekken waar mensen samen de handen uit de mouwen steken om een stukje grond te beheren en gezonde groenten en fruit te telen. Zij tonen hoe je op een intelligente manier kunt samenwerken en tot duurzame oplossingen kunt komen. Het ego komt dan automatisch op de achtergrond. Want samenwerken is gewoonweg een must, wil je dat er voedsel is.’

In welke mate heeft filosofie jou geholpen een gelukkiger mens te worden?

‘Geluk valt samen met leven in het gezelschap van iets dat vitaal voor je is. Voor mij is dat de filosofie. Het is mijn bron van geluk.’

Jij leeft alleen, zonder partner. Ervaar je dat als een gemis?

‘Ik denk dat ik te veel geabsorbeerd word door mijn liefde voor de filosofie. Ze zou me beletten om voor een man te zorgen. En een geschikte huisman heb ik nog niet gevonden. (lacht)’

Welke hedendaagse filosoof fascineert jou het meest?

‘De Franse filosoof Gilles Deleuze. Hij slaagt erin om ideeën op een manier over te brengen dat ze zowel je hoofd als je hart raken. Hij kan zaken op een heel inzichtelijke manier overbrengen. Zoals het verschil tussen links en rechts denken. Samengevat kun je stellen dat rechts denken vooral uitgaat van mensen die zich aan allerlei normen confirmeren en als het ware gehoorzamen.’

‘Het linkse spectrum van de politiek moet net ongerust worden als mensen te veel in het gareel lopen. Links denken moet het hebben van zaken in vraag te durven stellen. Het is het tegenovergestelde van onderwerping. Onafhankelijk en kritisch durven denken, het is zo belangrijk om zaken in beweging te krijgen. Het is dan ook dat soort denkkracht dat ik als filosoof wil stimuleren. Het laatste wat ik wil, is mensen zeggen hoe ze moeten denken. Waar het mij om gaat, is mensen aan te moedigen om samen na te denken en zo samen tot creatieve oplossingen te komen.’

Ouder worden. Wat doet dat met jou?

‘Binnenkort word ik 74. Ouder worden bevalt me. (lacht) Ik ervaar het als een bevrijding. Ik vind het zalig om de meest ongegeneerde versie van mezelf te worden. Natuurlijk kan ik er niet naast kijken dat ouder worden desastreuze gevolgen heeft op fysiek vlak. Het is aan ons om daar op een andere manier naar te kijken. Niet met de ogen van een strenge rechter, maar met een milde blik en gevoel voor humor.’

Waarom heb je ervoor gekozen om in Linkebeek te komen wonen?

‘Dertig jaar geleden woonde ik in Elsene, vlak bij het gemeentehuis. Ik had er een huis gekocht. Een paar maanden later stelde ik vast dat er schimmel op de muren kwam. Ik moest er weg en had het geluk dat vrienden me aanboden om in een leegstaand huisje hier in Linkebeek te komen wonen. Een tijdje later stond het huis waarin ik nu woon te koop. Ik heb niet lang geaarzeld om het te kopen en me hier definitief te vestigen.’

Hoe zou je de sfeer in Linkebeek omschrijven?

‘Linkebeek geeft me het gevoel van op vakantie te zijn. Sinds ik hier woon, verlang ik er niet meer naar om te reizen. Ik reis wel nog steeds in mijn hoofd door nieuwe domeinen te ontdekken. Ik voel me hier chez moi. Dat gevoel had ik niet toen ik in het centrum van Brussel woonde.’

In je boek Een andere wetenschap is mogelijk pleit je voor vertraging in de wetenschap. Ben je het nog steeds eens met deze visie?

‘Zoals je weet, geloof ik in interconnecties. Door disciplines met elkaar in dialoog te laten gaan, kunnen we tot een diepgaandere intelligentie komen. Maar zulke processen vragen tijd. Vandaag moet alles zo snel gaan dat we vergeten stil te staan en tijd te nemen om dieper in te gaan op de dingen. Dat is problematisch. Want hoe minder we blijven stilstaan bij de wereld waarin we leven, hoe minder vragen we ons stellen en hoe minder vrij we leven.’

Welke gedachte wil je als filosoof vooral meegeven?

‘Ik hoop dat ik aan mijn studenten heb kunnen aantonen dat denken ons vreugde kan schenken. Door na te denken worden we levendiger. De wereld kan ons misschien teleurstellen, maar er is geen enkele reden om dat te aanvaarden. Met onze gedachten en humor kunnen we weerstand bieden. (lacht)’

Tekst: Nathalie Dirix
Foto: © Tine De Wilde
Uit: sjoenke september 2023